Ludzie na torach. Plan filmowy – Poznań '56

Trafili w sam środek rozruchów. Ich wagon został przez władzę odłączony od składu, zamknięty i pozostawiony na bocznym torze. Z tyłu, w oddali na wiadukcie widnieje: 25th International Fair Poznqń'56. Ponad napisem idą ludzie z flagami i transparentami: Zobaczcie, jakie tłumy – mówią do siebie zdziwieni naukowcy. Takie zainetesowanie targami? – pyta jeden. A gdzie zobaczysz prawdziwą pomarańczę albo banana?- słyszy w odpowiedzi.

Wajda robił „Człowieka z marmuru” i „Człowieka z żelaza” z udziałem tłumów. Potem tłumy waliły na te fil­my do kin. Teraz nie ma już takiej euforii. „Solidarność” obiecywała, że  w scenach zbiorowych powstającego właśnie filmu „Poznań’56” Filipa Bajona weźmie udział 500 honorowych statystów. W sobotę na plan fil­mowy stawiły się 2 osoby...

Film poświęcony wypadkom poznańskim w 1956 roku został zamówiony przez Zarząd Regionu „Solidarności”. Powstała specjalna fundacja. Nakręcenie filmu zaproponowano nawet Wajdzie, ale on na realizację potrze­bował 40 mld starych zł. Nikt nie miał takich pieniędzy. Poznaniak Filip Bajon zobowiązał się nakręcić tę historię za 20 mld. Film miał uświetnić 40. rocznicę wydarzeń czerwco­wych. Obok uroczystego zjazdu „Solidarno­ści”, wizyty prezydenta i rządowych oficjeli jego premiera miała być najważniejszym punktem rocznicowych obchodów. Stało się inaczej. Nowy prezydent już niesolidarnościowy.  A i zdjęcia - choć scenariusz gotowy był już przed rokiem - z braku pieniędzy rozpoczęły się dopiero w maju. Potrzebne były przecież „czerwcowe” plenery. Na rocz­nicę nie zdążyli. Żeby tylko w ogóle udało się film skończyć. Na razie pieniędzy wy­starczy jedynie na zrealizowanie zdjęć.

Na bocznym torze starego dworca poznań­skiego stanął skład zabytkowych wagonów. W jednym z nich reżyser postanowił za­mknąć pięć aktorskich gwiazd. Daniel Olbrychski, Janusz Gajos, Władysław Ko­walski, Jan Nowicki i Jerzy Radziwiłowicz grają ważnych profesorów udających się na sympozjum naukowe do Szczecina. Trafili w sam środek rozruchów. Ich wagon został przez władzę odłączony od składu, zamknię­ty i pozostawiony na bocznym torze. Z tyłu w oddali na wiadukcie widnieje: 25th Inter­national Fair Poznań’56. Ponad napisem idą ludzie z Hagami i transparentami.

— Zobaczcie, jakie tłumy - mówią do sie­bie zdziwieni naukowcy. - Takie zaintereso­wanie targami? - pyta jeden.

— A gdzie zoba­czysz prawdziwą pomarańczę albo banana? - słyszy w odpowiedzi.

Kiedy widzą umundurowanych strażników kolejowych biegnących ze szturmówkami peronem, zaczynają się niepokoić. Olbrychski - prawnik rzuca się do okna. Chwilę mo­cuje się z uchwytem. Wreszcie do reżysera:

— Oni za późno zaczynają biec. Mrugam im jak mogę, ale nie reagują.

Profesorowie nie będą głównymi posta­ciami filmu „Poznań’56”. Gwiazdy zjawiły się na planie tylko na jeden dzień. W tym czasie trzeba nakręcić 5 scenek, które prze­wijać się będą przez całą opowieść o robot­niczym proteście. Scenariusz, napisany przez reżysera Bajona i poznańskiego litera­ta Andrzeja Górnego, skupia się na jednym dniu i przedstawia jego przebieg z punktu widzenia ówczesnych ludzi, zdziwionych tym, co się dzieje, uniesionych przez prąd wydarzeń, które sami sprowokowali. Bajon określa swój film jako kino akcji, film okrut­ny, ale jednocześnie śmieszny. Głównymi bohaterami są 10-, 12-letni chłopcy, w łych rolach poznańscy uczniowie - Mateusz Hornung i Arek Wałkowiak. To z ich perspek­tywy widziane są wydarzenia tamtego dnia. Tyle mniej więcej lat miał wtedy Filip Ba­jon. Film pokazuje też Zenka - młodego ro­botnika, który kierując się porywem serca, został mimowolnym przywódcą protestu. Zagrał go Michał Żebrowski (odkrycie ze­szłorocznego Festiwalu Szkół Teatralnych w Łodzi - odkrycia dokonał Jerzy Moniak, drugi reżyser  w „Poznani u’56”). Epizod pro­fesorów - wydarzenie autentyczne - nadaje opowiadaniu pewien dystans. Pokazuje po­godzonych z systemem komunistycznym in­telektualistów  w obliczu robotniczego zry­wu, sygnału rodzącej się świadomości pro­stych ludzi. Jak widzą odtworzoną przez sie­bie sytuację aktorzy?

— Wagon jest zamknięty - opowiada Jerzy Radziwiłowicz.

— Niewiele z niego widać. Nagle słychać jakieś strzały. Nie wiadomo, kto do kogo i po co strzela. Naukowcy nie mają możliwości zareagowania. Pada po­mysł wystosowania protestu, ale nie bardzo wiedzą przeciwko komu i czemu mieliby pro­testować. Mogą się tylko domyślać, co się dzieje. To próba autorskiego komentarza do wydarzeń.

„Szlachetny” pomysł wystosowania prote­stu torpeduje jeden z profesorów: - Panowie, co napiszecie? Przecież widzieliście tylko klamki od sracza.

— Może nasze role zabrzmią jak metafora - dodaje Władysław Kowalski. - Nie ma tu miejsca na jakąś psychologię, na budowanie postaci. To dla mnie jest taki szlachetny udział.

Zaangażowanie do tych ról wielkich nazwisk niewątpliwie miało przydać filmowi splendoru. Radziwiłowicz ucina jednak:

— Nie nadymajmy się jak balony, bo nie ma potrzeby. Reżyser po prostu chciał mieć dobrze wyglądający chór.

— Bardzo trudno zdobyć gwiazdy do ról epizodycznych - mówi odpowiedzialny za obsadę Jerzy Moniak. - Nasi znakomici akto­rzy wykazali zrozumienie i spuścili nieco ze swoich zwykłych stawek.

Kamera niemal przez cały dzień jest za­mknięta razem z profesorami w wagonie. Dopiero wieczorem rejestruje na zewnątrz. Gwiazdy w dobrych nastrojach. Żartują, śmieją się. Przed ujęciem spacerują po pero­nie. Muszą choć trochę się naradzić:

— Reżyser rzuca hasła, rozdziela role - wyjaśnia Radziwiłowicz.

— Mówi, kto jest kim, kto ma jaką przeszłość, kto się boi bar­dziej, a kto mniej. Kto jest partyjny, a kto ra­czej opozycyjny. Z tego budują się jakieś odruchy. Wszystko zaczyna się komponować. Ten partyjny przecież ma inny komentarz do wydarzeń niż pozostali. Zaraz też ustawia się nieco z boku.

„Partyjny” to Gajos - historyk, teoretyk ekonomii politycznej socjalizmu. Poza kame­rą również powściągliwy i milczący. Jego przeciwieństwo stanowi Nowicki - historyk,   sceptyk-ironista. Chodzi z wielkim chrabą­szczem w fajce i dowcipkuje, rozśmieszając swoich partnerów podczas prób. Olbrychski - prawnik, trochę antykomunista - żywy, energiczny, bryluje, udziela wywiadów dla telewizji, stojąc wysoko na stopniach wago­nu. Kowalski -chemik i Radziwiłowicz - biolog - spokojnie snują się po peronie. Po skończonym ujęciu wszyscy panowie siadają w kółeczku i gawędzą. Reżyser przy nich - drzemie.

Film „Poznań’56” powstaje na taśmie czarno-białej. Autorem zdjęć jest Łukasz Kośmicki. Bajon twierdzi, że zawsze chciał zrobić taki film. Jego wspomnienia są   czarno-białe. Wszystko oprócz zieleni drzew by­ło wtedy takie - ulice i ludzie. W takich bar­wach łatwiej pokazać miasto, które przez 40 lat bardzo się zmieniło. Realizatorzy włączą również do filmu odtajnione materiały archi­walne - odrzuty z kronik filmowych, które odnaleziono w wytwórni filmowej na Chełm­skiej w Warszawie. Zobaczymy czołgi ra­dzieckie jadące do Poznania, atak robotni­ków na UB, wiec, wyjście robotników „Ce­gielskiego”. Film Bajona prawdopodobnie będzie zaczynał się sceną zrealizowaną na wzór „Wyjścia z fabryki Lumière w Lyo­nie” braci Lumière.

- To ma być film fabularny do oglądania, który zainteresuje nie tylko mieszkańców Po­znania - twierdzą realizatorzy. Ale nikt, kto robi film, nie wie na pewno, czy widzowie przyjdą.

Jerzy Radziwiłowicz - pamiętny Birkut - zastanawia się nad sensem realizowania tego rodzaju filmów historycznych:

— To jest temat, który dotąd w filmie pol­skim nie został ruszony. Ale w tej chwili chy­ba jest za późno, bo już wolno. Kiedyś nas to pasjonowało, bo nie było wolno, a jak wolno, to okazuje się, że już jest za późno.