Mówić nie wprost

Słynna, z pozoru komediowo-niewinna, bardzo zabawna i świetnie zagrana scena monologu Mamonia o filmie polskim ujawnia drugie dno. Jest bardzo ciekawa z powodu umiejętnego stworzenia odpowiednika potocznej mowy. Opowiedziana dostojną, literacką polszczyzną, ośmieszyłaby opowiadającego. Ciekawy kontrapunkt i dodatkowe źródło sytuacyjnego komizmu stanowi nie tylko wpatrujący się w Mamonia z nabożnym skupieniem Sidorowski, ale bardzo ważna pozostaje tu również jego żona, kobieta, która „swoje wie”, „z niejednego pieca chleb jadła”, a inżynier czy robotnik to dla niej po prostu „chłop”. Zostaje to świetnie zagrane, bo przecież bohaterka milczy, w kilku innych scenach z jej udziałem prawie się nie odzywa, a jednak jej sugestywna gra pozwala domyślać się niewesołych prawd na temat małżeństwa Sidorowskich. 

Inżynier Mamoń nie wydaje się naiwniakiem, widzącym w Sidorowskim partnera do dyskusji o poziomie rodzimej produkcji filmowej. Choć sam z trudem kleci logiczne zdania, po Gombrowiczowsku pokazuje "robolowi" jego miejsce, przypomina, że wdarł się na pokład nieswojego rejsu, a ogłupiała mina słuchacza jest dla niego nagrodą. Mamoń prezentuje się jako bywalec miejsc, w których Sidorowski i podobni do niego nie bywają. A dodajmy, że filmy polskie z lat sześćdziesiątych (w przeciwieństwie do stalinowskich) naprawdę nie były adresowane do robotnika. Dla Sidorowskiego zasiadanie na jednej ławce z inżynierem i wspólna rozmowa to zaszczyt i chwila spełnionego szczęścia, zadowolenia z wycieczki, o którym na próżno marzą inni pasażerowie i sam Mamoń. Po tej rozmowie rejs dla Sidorowskiego właściwie się zakończył, nic więcej już go spotkać nie może.

Jedność peerelowskiego społeczeństwa jest takim samym mitem, jak jedność „białej” i „czarnej” Ameryki w hollywoodzkich filmach wojennych. W Rejsie zostaje dosadnie pokazane, że komunistyczne świętowanie (tym razem pod postacią żeglugi) stało się manifestacja świata na opak, karnawałem, w którym przemieszały się społeczne role i stany. „Karnawałowe” maski skrywają agresję i pogardę. Drugi człowiek staje się winnym tego, że - jak z rozpaczą wołali bohaterowie dramatu Mrożka - „nie ma zabawy!”.

Rejs