Człowieczeństwo w czasach próby

W szczerym polu kilku mieszkańców wsi rozmawia z Henrykiem Grynbergiem na temat miejsca zakopania ciała zamordowanego ojca pisarza. Chłopi podkreślają, że przy zwłokach powinna być szklana butelka na mleko. Rozpoczynają poszukiwania, rozkopując zwały zamarzniętej ziemi. W warstwie obrazowej obserwujemy pracujących mężczyzn i obserwatorów zdarzenia (dominują zbliżenia), w warstwie dźwiękowej słychać odgłosy wbijanych w twardą ziemię narzędzi. Po chwili słyszymy słowa Grynberga, który przypomina sobie, że ojciec zawsze miał przy sobie szklaną butelkę na mleko, aby móc przy każdej nadarzającej się sposobności wydoić krowę i nakarmić bliskich. Wspomina też smutny dzień pożegnania z ojcem, nieopodal leśnej ziemianki. Nagle jeden z mężczyzn odnajduje butelkę i oblepione błotem szkło podaje Grynbergowi. Po chwili odsłonięta zostaje ludzka czaszka, a Grynberg wskakuje do dołu, własnoręcznie wyciąga ją z ziemi i przypatruje się jej ze wzruszeniem. Stojący wokół przyglądają się temu dodając swój komentarz, ale w tym momencie w warstwie dźwiękowej panuje absolutna cisza. Następnie, w kolejnych ujęciach widzimy: w zbliżeniu ułożone na ziemi fragmenty ludzkiego szkieletu, w planie ogólnym grupę zgromadzonych nad wykopanym dołem ludzi, w planie średnim przechodzącym do półzbliżenia postać płaczącego Grynberga.

Scena, w której razem z ekipą filmową Łozińskiego na żywo, bez żadnej inscenizacji, towarzyszymy odkryciu zwłok ojca Grynebrga, należy do najbardziej dramatycznych fragmentów filmu. Wraz z każdym wbiciem łopaty w ziemię wręcz oczekujemy na to, co wreszcie powinno nastąpić, do czego byliśmy przez całą wędrówkę pisarza przygotowywani. I nikt z członków ekipy, ani mieszkańcy wsi, ani tym bardziej Gryneberg, nie mógł spodziewać się, że moment ponownego spotkania opuszczonego syna i zamordowanego ojca w ogóle nastąpi. Od tragicznego rozstania w czasie wojny minęło tak wiele lat, że większość śladów prowadzących do rozwikłania zagadki, związanej z tajemniczą śmiercią Abrama Grynberga, uległa zatarciu. Upływający czas uspokoił sumienia ludzi, zepchnął nieprzyjemne i wstydliwe wspomnienia z czasu wojny w najodleglejsze zakamarki pamięci. I dopiero bardzo wnikliwe śledztwo doprowadziło do wzruszającej chwili, w której dotknięcie kości zmarłego ojca i możliwość powtórnego opłakania go podziałały na bohaterów filmowej historii niczym symboliczne katharsis. Jednak ostatnie ujęcie tej przejmującej sceny zawiesza historię w jakimś trudnym do opisania niepokoju: gdy wraz ze spojrzeniem zapłakanego i wzruszonego Grynberga spoglądamy na zamarznięte, przyprószone śniegiem pola, obraz ten mimowolnie prowokuje pytanie: ile jeszcze nieodkrytych ciał ofiar czasu Zagłady leży tuż pod powierzchnią polskiej ziemi?...

Miejsce urodzenia