Portrety zbiorowości

Scena przedstawia wizytę najmłodszego z Basistów w domu. Gabriel uprasza Erwina o pozwolenie odwiedzenia bliskich tuż przed kolejnym starciem z oddziałami niemieckimi, co jest świadectwem przywiązania bohatera do wartości rodzinnych. Przy okazji ma ukryć w piwnicy zgromadzone na czarną godzinę materiały wybuchowe. W pierwszym ujęciu widzimy jak przemierza wąską uliczkę miasta ciągnąc wózek wypełniony amunicją. Na końcu uliczki znajduje się zgrzebna chata z gankiem, otoczona płotem, przy furtce stoi drewniana kapliczka sygnalizująca pobożność Basistów i wskazująca na istotną rolę, jaką religia odgrywa w życiu Ślązaków. Bohater rozgląda się, jest nieco niepewny, wie bowiem, że nie przynosi dobrych nowin. Po chwili jednak pewnie otwiera drzwi i zachowuje się tak jakby wrócił jak co dzień z pracy, a nie z powstania. Jego przybyciu nie towarzyszy podniosła atmosfera ani nawet zamieszanie. Ojciec w ciszy, majestatycznie siedzi za stołem paląc fajkę, wymiana zdań jest zdawkowa i lakoniczna. Stary Basista dowiaduje się, że zginęli dwaj jego synowie, a Gabriel zostaje poinformowany, iż matka i siostry uciekły do Polski. Pomimo tego, iż padają dwie istotne informacje zachowanie obu mężczyzn jest stonowane. Wbrew oczekiwaniom widza bohaterowie przyjmują nowiny w ciszy i bez nadmiernych emocji. Co nie jest świadectwem ich obojętności, lecz pokory wobec wyroków losu. Podobnie jak naturalne jest wzięcie udziału w walce, tak i oczywiste staje się przyjęcie konsekwencji tej decyzji. Ojciec bez słowa zapala więc gromnicę w intencji dusz poległych synów, a już po chwili w kolejnym ujęciu przeładowuje broń i bez wahania wręcza ją Gabrielowi po raz kolejny wysyłając go na front. Brak w jego zachowaniu nadmiernego dramatyzmu, obce są mu romantyczne gesty, kieruje się racjonalizmem. Zamiast tragizować stara się działać pragmatycznie. To Gabriel - wrażliwy i mało doświadczony jeszcze, bo zaledwie siedemnastoletni mężczyzna - wydaje się być stremowany, wyraźnie obawia się reakcji starego ojca i pilnie obserwuje przez szybę w drzwiach jego zachowanie. Lecz gdy tylko rozlega się kanonada wystrzałów bez wahania decyduje się powrócić do oddziału, wykazując się dojrzałością. Scenę kończy na dobre rozładowująca napięcie, a charakterystyczna dla Kutza groteskowa sytuacja. Wybiegając z domu, roztargniony Gabriel uderza głową o strop i prosi ojca o wybaczenie.

Sól ziemi czarnej