Polska między Wschodem a Zachodem – „Trans-Atlantyk” Witolda Gombrowicza i „89 mm od Europy” Marcela Łozińskiego

ETAP EDUKACYJNY

ponadpodstawowa

PRZEDMIOT

język polski

CZAS

90 minut

Cele zajęć:

cel ogólny

• analiza i interpretacja tekstów kultury i wykorzystanie zawartych w nich informacji;

cele szczegółowe

• określenie problematyki utworu;
• wskazanie zastosowanych w utworze środków wyrazu artystycznego i ich funkcji;
• wykorzystanie w interpretacji elementów znaczących dla odczytania sensu utworu (słowa klucze, konwencje, treści symboliczne);
• porównanie funkcjonowania tych samych motywów w różnych tekstach kultury;
• dostrzeżenie w poznanych tekstach kultury wartości narodowych i uniwersalnych.

Metody pracy: 

praca w grupach, analiza i interpretacja.

Materiały dydaktyczne:

• fragment powieści Witolda Gombrowicza „Trans-Atlantyk”;
• fragment eseju Jerzego Jastrzębskiego;
• film Marcela Łozińskiego;
• karty pracy dla grup.

Pojęcia kluczowe:

• Zachód,
• Wschód,
• przełomowy moment w historii Polski,
• parodia,
• sarmatyzm,
• komunizm,
• PRL.

Uwagi:

Lekcję należy przeprowadzić albo w klasie pierwszej (jako kontekst barokowy), albo w klasie maturalnej przy omawianiu zagadnień związanych z twórczością Gombrowicza.

Przed lekcją uczniowie i uczennice powinni się zapoznać z audycją, wywiadem z Marcelem Łozińskim z zasobów NINATEKI:

https://ninateka.pl/audio/portrety-x-muzy-marcel-lozinski

oraz z tekstami

• Malić Zdravko: „Trans-Atlantyk” Witolda Gombrowicza, w: Gombrowicz i krytycy, red. naukowa Zdzisława Łapińskiego, Kraków-Warszawa, Wydawnictwo Literackie, 1984.
• Chwin Stefan: Gombrowicz i Forma polska, Posłowie w: W. Gombrowicz, Trans-Atlantyk, Kraków-Warszawa, Wydawnictwo Literackie, 2005.

Przebieg zajęć:

1. Podaj temat lekcji i rozpocznij od ustawienia dwóch flipchart'ów po prawej i lewej stronie sali lekcyjnej. Podziel klasę na dwie części. Pierwsza grupa będzie podchodzić do tablicy znajdującej się po prawej stronie i wpisywać wszystkie pojęcia, które kojarzą się z Zachodem; druga grupa odszuka słowa pasujące do pojęcia Wschód i zapisze je na drugiej tablicy. Prawdopodobnie uczniom i uczennicom Zachód kojarzyć się będzie z: postępem, nowoczesnością, rozwojem, nowinkami technicznymi, demokracją. Wschód natomiast z: zacofaniem, konserwatyzmem, tyranią, hamulcem rozwoju, zaściankowością, itp.
2. Rozdaj fragmenty powieści Witolda Gombrowicza pt.: „Trans-Atlantyk” (Załącznik nr 1). Po przeczytaniu uczniowie i uczennice odpowiadają na pytania (wspólna analiza i interpretacja):
   W jakim momencie historycznym rozgrywa się akcja fragmentu? Bohater, Witold, podejmuje decyzję o tym, że nie powraca do Polski. Dlaczego? Jak to argumentuje? Jakimi słowami nazywa Polskę? Jakie emocje się z tym wiążą? Z jakimi wartościami/antywartościami łączy Polskę i polskość? Jakiego języka używa Gombrowicz?
   Wnioski: Gombrowicz krytykuje polskość z jej mitami narodowowyzwoleńczymi, potrzebą umęczenia, cierpiętnictwa (mesjanizm), zacofaniem, rezygnacją z nowoczesności, blokadą, ograniczeniami.
3. Lektura fragmentu eseju Jerzego Jastrzębskiego na temat patriotyzmu Gombrowicza:
   Zwróć szczególną uwagę na fragment:
   Gombrowicz akceptuje polskość w wersji „niedojrzałej”, a zatem nie w pełni ukształtowanej, podatnej na przemiany, wybieranej w swoim kształcie wciąż od nowa, niczym teatralna rola do odegrania, co więcej – sugeruje czytelnikom „Dziennika”, że taka właśnie polskość zgodna jest z naszym charakterem narodowym, wyraża bowiem to wszystko, co w Polakach niedojrzałe, młode, „zielone”, a zatem niepodobne do ukształtowanej w sposób trwały tożsamości, którą mogą się wylegitymować przedstawiciele nacji przewodzących od wieków światowej kulturze: Włosi, Francuzi, Niemcy czy Anglicy.
4. Zadaj pytanie: Dlaczego Gombrowicz nie stawia Polaków po zachodniej stronie granicy świata? Dlaczego w jego oczach nie możemy czuć się obywatelami tego świata?
5. Odtwórz film Marcela Łozińskiego pt: „89 mm od Europy”. Potem krótko omów genezę filmu i jego treść, zwróć uwagę na symbolikę tytułu. Można również wskazać uczniom, gdzie znajduje się na mapie Brześć:
   https://goo.gl/maps/vBWYv7r1uoDXbCv37
6. Podziel klasę na trzy grupy. Każda otrzymuje kartę pracy z kadrami filmowymi i pytaniami. Po wykonaniu poleceń omów wnioski:
   • reżyser zderza ze sobą świat Wschodu i Zachodu;
   • ludzie w pociągu są zaciekawieni, zaintrygowani, robią zdjęcia, uśmiechają się, są „lepiej” ubrani, kobiety mają biżuterię;
   • robotnikom w Brześciu dni mijają podobnie (o czym świadczy kompozycja klamrowa filmu), monotonnie, wyglądają na zmęczonych, mają pomarszczone twarze, „dotykają” jakby świata, który nie będzie nigdy ich światem;
   • Tomaszek jest łącznikiem między światem Zachodu a Wschodu, wyróżnia się dziecięcą naiwnością, naturalnością, to on, jako jedyny pasażer, nawiązuje kontakt z robotnikami; 
   • bliskie plany skupiają uwagę widza na wymowie filmu, który jest komentarzem Łozińskiego na temat granic tego świata – to granica po stronie Związku Radzieckiego, a Polska w 1989 roku stoi u progu nadziei na lepsze jutro.
7. Podsumuj lekcję – dwa teksty kultury, dwie interpretacje świata (ze względu na inną sytuację geopolityczną), dwie refleksje nad rzeczywistością.

Praca domowa:

Napisz krótki esej/felieton pt: „Polska między Wschodem a Zachodem”, biorąc pod uwagę dzisiejszą sytuację gospodarczą, geograficzną i polityczną.