ETAP EDUKACYJNY
ponadpodstawowa
PRZEDMIOT
język polski, wiedza o kulturze
CZAS
1 godzina lekcyjna
Cele:
Uczeń:
- poznaje przykłady dialogu sztuki filmowej i malarstwa,
- odnajduje w dziele filmowym przenikające z malarstwa motywy i toposy,
- zna archetyp Erosa, Thanatosa i Narcyza,
- zna pojęcie symbolu i symbolizmu.
Metody pracy:
- heureza,
- elementy wykładu,
- praca w grupach,
- prezentacja wniosków,
- praca ze słownikiem.
Środki dydaktyczne:
- film Brzezina w reżyserii Andrzeja Wajdy,
- reprodukcje malarskie Zatruta studnia, Thanatos, Śmierć II, U źródła – Narcyz Jacka Malczewskiego
- Słownik mitologii greckiej i rzymskiej P. Grimala,
- fragmenty mitologii w wyborze J. Parandowskiego, Z. Kubiaka.
Pojęcia kluczowe:
- Thanatos, Eros, Narcyz (motyw narcystyczny)
- symbol, symbolizm
- malarskość, cytat malarski
- motyw/symbol akwatyczny
Przed zajęciami:
Uczniowie przed lekcją oglądają film Brzezina w reżyserii Andrzeja Wajdy.
Uczniowie przygotowują w domu prezentacje (forma dowolna: poster, prezentacja multimedialna, reprodukcje) będące krótkim omówieniem wybranych tematów i motywów w twórczości Jacka Malczewskiego (ze szczególnym uwzględnieniem reprodukcji: Zatruta studnia, Thanatos, Śmierć II, U źródła – Narcyz). W zależności od poziomu i profilu klasy nauczyciel może dodatkowo zaproponować lekturę opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza Brzezina.
Przebieg zajęć:
1. Nauczyciel zapoznaje uczniów z tematem lekcji i przedstawia cele. Uczniowie na podstawie otrzymanych materiałów – kserokopii fragmentów mitologii w wyborze J. Parandowskiego, Z. Kubiaka oraz Słownika mitologii greckiej i rzymskiej P. Grimala, przygotowują krótkie charakterystyki wizerunku Erosa, Thanatosa i Narcyza w kulturze europejskiej.
2. Krótka prezentacja przygotowanych informacji. Ta część lekcji ma być pretekstem do przypomnienia i omówienia pojęcia archetypu na przykładzie Erosa, Thanatosa i Narcyza oraz uzupełnienia wiadomości związanych z pojęciem symbolu i symbolizmu.
3. Pokaz przygotowanych w domu prezentacji dotyczących wybranych motywów w twórczości Jacka Malczewskiego (ze szczególnym uwzględnieniem reprodukcji: Zatruta studnia, Thanatos, Śmierć II, U źródła – Narcyz).
4. Burza mózgów, w trakcie której pytamy o wrażenia z odbioru filmu, o związki filmu i malarstwa:
- Jakie były Wasze pierwsze wrażenia po projekcji filmu? Jak streścilibyście opowiedzianą przez Wajdę historię?
- W jaki sposób oddziałuje na siebie malarstwo i film?
- Jakie odwołania do twórczości Jacka Malczewskiego odnajdujemy w filmie Andrzeja Wajdy?
Charakterystyczna dla twórczości Wajdy jest intensywność i różnorodność przywołanego w jego filmach repertuaru dzieł plastycznych. Wplótł on do Brzeziny, podobnie jak i do innych swoich utworów, odwołania do konkretnych obrazów lub zacytował je w całości i niemal dosłownie. Brzezina zawiera liczne nawiązania do malarstwa Malczewskiego. Została zainspirowana tematem wielokrotnie przetwarzanym i podejmowanym w dziełach malarza – motywem przenikania życia i śmierci, Erosa i Thanatosa. Wskazanie na szczególną symbiozę malarstwa i filmu, wspólną poetykę obrazu, rozwiązania kompozycyjne, perspektywiczne, figuralne, fakturowe, kolorystyczne. Omówienie sposobów wykorzystywanie przez twórców filmowych tematów dzieł plastycznych i motywów w formie bezpośrednich cytatów i dyskretnych aluzji.
5. Prezentacja fragmentu Brzeziny Andrzeja Wajdy (scena z Bolesławem i Maliną na łące) oraz reprodukcji malarskich Jacka Malczewskiego. W przeprowadzeniu analizy fragmentu filmu i obrazów Malczewskiego pomocne mogą być następujące pytania:
- Czy odnajdujecie podobieństwo między sceną z filmu i jakimś obrazem Jacka Malczewskiego?
- Czego symbolem może być Malina? Jak prezentowana jest Malina.
- Wskaż różnice między dziełem malarskim i obrazem filmowym.
- Wskaż różnice w prezentowaniu postaci Maliny i postaci kobiecej na obrazach Malczewskiego.
Prezentowana scena filmu jest cytatem plastycznym zaczerpniętym z obrazów Malczewskiego. Źródłem cytatu jest obraz Thanatos i Zatruta studnia. Postać Maliny można odczytać jako symbolu miłości i śmierci zarazem. Sposób przedstawienia Maliny jest bardzo charakterystyczny, podkreślono jej hieratyczność, zapożyczoną z płócien Malczewskiego, gesty, zapaskę na głowie, drugi plan sceny, kolorystykę, różniącą się od pierwowzoru malarskiego. Zwrócenie uwagi na statyczny nieruchomy, płaski obraz dzieł plastycznych i ruchomy, dynamiczny, operujący konkretem obraz filmowy. Malina, będąca symbolicznym ucieleśnieniem śmierci, jest także w filmie (inaczej niż na obrazach Malczewskiego) ucieleśnieniem bujnego, witalnego erotyzmu. W wiosennym, pełnym życia krajobrazie Bolesław po raz pierwszy od śmierci żony odkrywa siłę erotycznego pożądania. Możemy powiedzieć, iż zwizualizowane zostaje w tej scenie symboliczne starcie Erosa z Thanatosem. To przykład fascynacji reżysera i poety ekranu, bo takim jest Wajda, malarstwem Malczewskiego, a zarazem przykład symbolizmu wizualnego.
6. Prezentacja drugiego fragmentu filmu Andrzeja Wajdy Brzezina (scena śmierci Stanisława). W przeprowadzeniu analizy fragmentu filmu pomocne mogą być następujące pytania:
- Który z obrazów Malczewskiego mógł posłużyć jako inspiracja przy realizacji sceny śmierci Stanisława?
- Czy możemy zaryzykować stwierdzenie, że film Andrzeja Wajdy to utwór o symbiozie życia i śmierci?
- Dlaczego? Uzasadnij swoją wypowiedź opierając się na scenie śmierci Stanisława i przywołując inne sceny z Brzeziny.
Bezpośrednie źródło malarskiego cytatu odnajdujemy w obrazie Śmierć II Jacka Malczewskiego.Film Andrzeja Wajdy to utwór o symbiozie życia i śmierci. Swoistą ilustrację tego motywu stanowi scena śmierci Stasia na tle rodzącej się do życia wiosennej przyrody. W obrazie Jacka Malczewskiego i obrazie filmowym Andrzeja Wajdy odnajdujemy wspólne dominanty kompozycyjne i symbole. Dla reżysera, jak sam o tym mówi, inspiracją przy realizacji tej sceny była właśnie twórczość malarza (postać Maliny stojącej przy oknie wśród bujnej przyrody – postać śmierci w ogrodzie u Malczewskiego).
7. Prosimy uczniów o przywołanie innych scen z filmu, które mogą być odczytywane symbolicznie ze szczególnym uwzględnieniem motywu narcystycznego (w oparciu o wiedzę dotyczącą Narcyza) i motywu wody (m.in. motywu akwatycznego).
Motyw narcystycznego – przeglądanie się Stasia w tafli stawu, Malina siedzącej przy studni; liczne
Symbole akwatyczne – w scenach na łące, podczas dyngusowej zabawy Maliny i Michała, kąpieli Maliny, obmywania zwłok zmarłego Stanisława oraz symbol wody w cyklu Zatruta studnia Jacka Malczewskiego.
Symbolizm to poetyka dominująca w obrazach Jacka Malczewskiego i Andrzeja Wajdy.
Wnioski:
Brzezina Andrzeja Wajdy to przepełniona malarskimi odniesieniami do twórczości Jacka Malczewskiego przypowieść o życiu i śmierci. Myślenie Wajdy o obrazie filmowym można nazwać programowo malarskim, co znajduje potwierdzenie w licznych jego wypowiedziach, a także w innych dziełach np. Weselu (inspiracje obrazami Gierymskiego, Matejki, Malczewskiego, Wyczółkowskiego, Michałowskiego, Wyspiańskiego, Muncha). Owa malarskość filmów jest równieŻ wynikiem współpracy ze znakomitymi operatorami i scenografami filmowymi (Zygmunt Samosiuk, Maciej Maria Putowski). W Brzezinie odnajdujemy bezpośrednie cytaty, aluzje i sceny stylizowane na obrazy Malczewskiego. Mają one dość niejednoznaczny i tajemniczy charakter. Walka Erosa z Thanatosem nabiera wymiaru mitycznego. Eros jest archetypem miłości, Thanatos to bóg śmierci. Zespolenie i walka obu pierwiastków jest zasadniczym tematem filmu. Podobnie oba archetypiczne symbole interpretował w swych dziełach Malczewski. Wajda zainspirowany nie tylko warstwą malarską tego motywu, ale również interpretacją samego artysty-plastyka, jeszcze silniej niŻ pierwowzór literacki rozdzielił i przeciwstawił sobie oba mityczne pierwiastki. „Brzezina to obok Wesela najbardziej nasycony malarskimi aluzjami i cytatami film Wajdy. Znakomity przykład korespondencji sztuk – plastycznej i filmowej”.(Piotr Skrzypczak, Malarskie inspiracje).
Praca domowa:
Zaprezentuj scenę z dowolnego, wybranego przez Ciebie filmu stanowiącą przykład przenikania się sztuki filmowej i malarstwa. Omów i uzasadnij swój wybór.
Bibliografia:
- Piotr Skrzypczak, Malarskie inspiracje, Filmoteka Szkolna, broszura nr 23
