Mitologizacja czy realizm – różne sposoby mówienia o Zagładzie Żydów w filmie polskim (porównanie filmu Andrzeja Wajdy pt. „Korczak” oraz filmu Jana Łomnickiego „Jeszcze tylko ten las”)

PRZEDMIOT

język polski

CZAS

2 godziny lekcyjne

Cele:

Podczas zajęć uczniowie

• pogłębiają swoją wiedzę na temat Zagłady Żydów
• odczytują najważniejsze przesłania filmów (główny sens utworów)
• doskonalą sztukę dyskutowania
• formułują argumenty, by uzasadnić swoje stanowisko
• kształtują umiejętność analizy i interpretacji dzieła filmowego
• porównują filmy
• wnioskują
• uczą się we współpracy

Metody pracy

• dyskusja, metoda problemowa

Formy pracy

• praca w grupach, praca z całym zespołem klasowym

Przebieg zajęć

1. Uczniowie obejrzeli filmy. Wiedzą również, kim był Janusz Korczak (notatka biograficzna o tej postaci powinna się znaleźć w zeszytach). Nauczyciel zapoznaje młodzież
   z celami zajęć, zapisuje na tablicy temat lekcji i krótko go objaśnia (być może dodatkowego komentarza będą potrzebowały określenia: mitologizacja, realizm).
2. Przed przystąpieniem do analizy porównawczej filmów uczniowie krótko przypominają ich treść, wymieniają uwagi na temat swoich wrażeń, uczuć, emocji wywołanych przez obejrzane filmy.
3. Nauczyciel dzieli klasę na grupy (w przypadku małej liczby – na trzy grupy, w przypadku dużej liczebnie klasy na sześć grup, co oznacza, że jedno zadanie przypada na dwa zespoły) i wyjaśnia, czym uczniowie w poszczególnych zespołach będą się zajmowali.

Grupa I

Czas, przestrzeń, sceneria wydarzeń

Wasze zadanie polega na przyjrzeniu się obu filmom pod kątem czasu, przestrzeni, scenerii wydarzeń. W porównaniu tych kategorii pomogą Wam zamieszczone w instrukcji pytania:

• Kiedy toczy się akcja filmów, jaki wycinek czasu obejmuje?
• W jakiej przestrzeni (scenerii) rozgrywają się wydarzenia?
• Co przedstawiona w filmach przestrzeń (sceneria) mówi o sytuacji bohaterów?

Przedyskutujcie w zespole te zagadnienia. Wybierzcie osobę, która zrelacjonuje wyniki pracy grupy na forum klasy.
Czas pracy – 20 minut

Grupa II

Sposób opowiadania, kompozycja

Wasze zadanie polega na przyjrzeniu się sposobowi opowiadania i kompozycji w obu filmach. W ich porównaniu pomogą Wam zawarte w instrukcji pytania i polecenia:

• Co spełnia rolę dominanty kompozycyjnej w obu filmach – akcja, postać bohatera, organizacja przedstawionej przestrzeni?
• Jakim układem wątków jest fabuła filmów?
• Jakiego charakteru nabiera filmowa opowieść Wajdy dzięki czarno-białym zdjęciom?
• Określcie rolę wyrazistej kolorystyki w filmie „Jeszcze tylko ten las”.
• Porównajcie zakończenia obu filmów.

Przedyskutujcie w zespole te zagadnienia. Wybierzcie osobę, która zrelacjonuje wyniki pracy grupy na forum klasy.
Czas pracy – 20 minut

Grupa III

Bohaterowie i sposób ich przedstawienia

Wasze zadanie polega na przyjrzeniu się bohaterom i sposobowi ich przedstawienia w obu filmach. W ich porównaniu pomogą Wam zawarte w instrukcji pytania i polecenia:

• Bohater jednostkowy czy zbiorowy?
• Bohater wzór czy antywzór? Zastanówcie się nad  motywacją działań bohaterów.
• W jaki sposób bohaterów filmu charakteryzuje ich język?
• Oceńcie konstrukcję bohaterów, biorąc pod uwagę kryterium prawdziwości.

Przedyskutujcie w zespole te zagadnienia. Wybierzcie osobę, która zrelacjonuje wyniki pracy grupy na forum klasy.
Czas pracy – 20 minut

4. Uczniowie dyskutują w grupach nad zagadnieniami przydzielonymi im przez nauczyciela, szukają odpowiedzi na pytania zawarte w instrukcji, wykonują polecenia. Prowadzący zajęcia czuwa nad pracą grup – może włączyć się w dyskusję, objaśnić dodatkowo któreś z pytań czy poleceń.
5. Po wyznaczonym czasie przedstawiciele grup referują efekty pracy zespołowej. Pozostali uczniowie mogą włączać się do rozmowy, uzupełniać wypowiedzi kolegów. Wynikiem tych prezentacji jest tabelka, na którą składają się syntetyczne wnioski wyprowadzone z wypowiedzi uczniowskich:
   

   Korczak	Jeszcze tylko ten las
   akcja filmu toczy się od czasów przedwojennych aż do momentu likwidacji Domu Sierot w getcie warszawskim (sierpień 1942)	dwa dni lata 1942 r.
   zamknięta (wręcz ciasna) przestrzeń getta  i domu dziecka	na początku filmu – labirynt getta, potem przestrzeń otwarta, obrazy lata, słońca, obrazy przyrody (łąka, las)
   poczucie uwięzienia, osaczenia, zamknięcia, statyczność	wyjście (wyzwolenie) z getta, wędrówka bohaterów, dynamizm
   dominanta kompozycyjna – postać Korczaka	dominanta kompozycyjna – główne bohaterki (Kulgawcowa i żydowska dziewczynka), akcja (trzymająca w napięciu), pełna niespodziewanych zwrotów
   fabuła wielowątkowa, fresk ukazujący getto	fabuła jednowątkowa, film kameralny
   film czarno-biały, konwencja filmu dokumentalnego	film kolorowy – kontrast między światem przyrody (pełnia lata, piękno natury), a okrucieństwem, jakie zadają sobie ludzie
   scena finałowa wyłamuje się z konwencji filmu dokumentalnego, ma charakter symboliczny (poetycki), jest zabiegiem dość kontrowersyjnym	spójność kompozycyjna, logika przedstawionych wydarzeń prowadzących  do tragicznego finału utrzymuje film w ryzach realistycznej konwencji
   głównie Żydzi (w tle okrutni hitlerowcy)	Żydzi i Polacy (trudne relacje)
   na pierwszym planie los zbiorowości(żydowskich dzieci), na tym tle losy Korczaka	losy żydowskiej dziewczynki i jej polskiej opiekunki – trudne relacje między Polakami i Żydami, tragiczny los Żydów
   Korczak – niekwestionowany autorytet moralny, jego ocena - jednoznaczna	główna bohaterka (Kulgawcowa) – postać niejednoznaczna, bardzo trudna do oceny
   Korczak dla swoich podopiecznych  i współpracowników jest absolutnym, autorytetem, dobrotliwym i opiekuńczym Ojcem , któremu wszyscy bezgranicznie ufają i przypisują wręcz boskie cechy, jego postępowanie ma wręcz metafizyczny wymiar (altruizm, gotowość do poświęceń, pewność słuszności własnych racji)	Kulgawcowa – postać z nizin społecznych, wyprowadza dziewczynkę z getta, kierując się przede wszystkim chęcią zysku, (ale podejmuje się tego niebezpiecznego zadania także ze względu na panią doktorową, u której przed wojną służyła), później jej relacje z małą Żydówką komplikują się – pojawia się poczucie odpowiedzialności, współczucie, solidarność z dzieckiem skazanym na śmierć
   Korczak posługuje się językiem literackim, w zasadzie neutralnym, podobnie mówią jego współpracownicy, jest to język człowieka wykształconego	język wyraziście charakteryzuje bohaterkę – jej sposób myślenia, stosunek do innych ludzi, właściwy jej sposób  reagowania na sytuację zagrożenia; język obnaża prymitywizm Kulgawcowej (jest prosty, niepoprawny, często wulgarny), demaskuje uprzedzenia i stereotypy, którymi się kieruje (Kulgawcowa bezmyślnie powtarza pewne obiegowe formuły na temat Żydów) uwydatnia jej strach, podejrzliwość, chytrość (emocjonalność wypowiedzi, przejawy agresji)
   znamy losy Korczaka, wiemy, jak skończy się jego historia, w zasadzie wypadki układają w piękny (choć tragiczny) mit o bohaterskim żydowskim lekarzu i jego miłości do dzieci, wszystko tu jest przesądzone	Kulgawcowa jest fikcyjną postacią, nie wiemy, jak potoczy się jej historia, jako postać zmienia się, nic tu nie jest oczywiste – tak jak w życiu element nieprzewidywalności

6. Nauczyciel podsumowuje zapisy w tabeli i zadaje młodzieży pytania:
   
   Czy Wajdzie udało się obronić swojego bohatera przed koturnowością?
   Dlaczego postać Kolguwcowej tak trudno ocenić?
   Który sposób mówienia w filmach o Zagładzie Żydów bliższy jest realizmowi, a który ma cechy mitologizacji?
6. Klasa pod kierunkiem nauczyciela poszukuje odpowiedzi na postawione pytania. Odpowiedzi mogą być różne – jednych uczniów bardziej przekonuje film Wajdy, innych film Jana Łomnickiego. Ważne, aby uczniowie zauważyli, w jak różny artystycznie sposób ukazano Zagładę Żydów podczas II wojny światowej i jak ważne jest, aby o tej Zagładzie ciągle przypominać.
8. Nauczyciel dziękuje młodzieży za pracę na lekcji, wyróżnia szczególnie aktywnych uczniów, objaśnia pracę domową.

Praca domowa (do wyboru)

• Oceń kreacje aktorskie stworzone przez Wojciecha Pszoniaka i Ryszardę Hanin.
• Czy Wajdzie udało się obronić swojego bohatera przed koturnowością? Krótko uzasadnij swoją odpowiedź.
• Czy słowa Igora Neverlego „Są kwiaty, które rozkwitają dopiero o zmierzchu, są istnienia ludzkie, które rozkwitają dopiero w warunkach nieludzkich” można odnieść do postawy Kulgawcowej – głównej bohaterki filmu Jana Łomnickiego „Jeszcze tylko ten las”. Uzasadnij swoje stanowisko.

Bibliografia:

• Barbara Hollender, Czy inność jest grzechem?, w: „Film”, 1991 r., nr 17, s. 4-5.
• Jarosław Mikos, O nieistnieniu indywidualnym Korczaka i indywidualnym istnieniu praczki, w: „Kino”, 1991 r., nr 7, s. 18 -19.
• Tadeusz Sobolewski, Przełamywanie obcości. Rozmowy po kinie, w: „Kino”, 1991 r., nr 7, s. 19-20.