
ETAP EDUKACYJNY
gimnazjalna, ponadgimnazjalna

PRZEDMIOT
język polski, wiedza o kulturze

CZAS
2 godziny lekcyjne (plus projekcja filmu)
Po zajęciach uczeń będzie umiał:
- analizować i interpretować wybrane elementy filmu (główni bohaterowie);
- ocenić sylwetki głównych postaci przy uwzględnieniu ich dramaturgii oraz struktury społecznopsychologicznej;
- wskazać i opisać – na przykładach – trzy postawy życiowe w sytuacjach granicznych;
- wskazać przykłady mechanizmów, które wpływają na dokonywane przez nas wybory (język, korzyść, ideologia, władza), oraz opisać ich działanie na przykładzie języka;
- wyjaśnić, na czym polega teatralizacja życia, wskazać role, jakie odgrywamy, oraz związane z nimi oczekiwania;
- przywoływać odpowiednie konteksty historyczne i literackie.
Metody pracy:
rozmowa nauczająca, praca w grupach, praca w parach, burza mózgów, minidyskusja, praca z tekstem
Środki dydaktyczne:
- film Andrzeja Wajdy „Popiół i diament”,
- materiał pomocniczy nr 1 - karty pracy ucznia,
- materiał pomocniczy nr 2 – wiersz Marcina Świetlickiego „Dla Jana Polkowskiego” – dołączony do scenariusza (www.filmotekaszkolna Nasze lekcje/7.Siła symbolu/Metodyka).
Pojęcia kluczowe:
- wybór,
- sytuacja graniczna,
- społeczeństwo spektaklu,
- pokolenie Kolumbów
Przed zajęciami:
Przed projekcją podziel uczniów na trzy grupy. Każdą z nich poproś o obejrzenie filmu ze szczególnym zwróceniem uwagi na wskazanego bohatera (grupa I – Andrzej, grupa II – Maciek Chełmicki, grupa III – Drewnowski). Rozdaj wszystkim podopiecznym pytania zawarte w karcie pracy ucznia, po wyświetleniu filmu powinni umieć na nie odpowiedzieć.
Przebieg zajęć:
- Po projekcji poproś ochotników o krótkie, jednozdaniowe wypowiedzi dotyczące ich odbioru dzieła.
Zapytaj:
• Jakie uczucia im towarzyszyły podczas oglądania filmu?
• Czy któryś z bohaterów jest im szczególnie bliski? Jeśli tak, to który? - Poproś uczniów o umiejscowienie w czasie akcji filmu. Zapytaj, czy potrafią podać konkretne daty (8 maja 1945 roku – dzień zakończenia II wojny światowej) oraz czy można określić, w ciągu ilu dni poznajemy bohaterów (jedna doba). Krótko wyjaśnij kontekst historyczny – jest to ważne ze względu na dramaturgię losów głównych bohaterów, którym uczniowie będą się przyglądać podczas kolejnych dwóch lekcji.
- Następnie poproś podopiecznych, by usiedli w grupach (zgodnie z bohaterem przydzielonym przed projekcją), wspólnie uporządkowali indywidualne notatki i przygotowali krótką prezentację – charakterystykę bohatera. Zachęć ich też do tego, by spróbowali nadać tej prezentacji tytuł – hasło obrazujące opisywaną postać. Gdy uczniowie zakończą pracę w grupach, poproś przedstawicieli o wypowiedzi.
- Po każdej prezentacji zapytaj uczniów z pozostałych grup, czy chcieliby coś dodać. Podsumuj wszystkie prezentacje, wskazując przede wszystkim na różnice między bohaterami i ich wyborami. Podkreśl skrajność postaw Andrzeja i Drewnowskiego, a tym samym ich abstrakcyjność i niezrozumiałość dla współczesnego człowieka. Przypomnij uczniom ich wypowiedzi z początku zajęć, w których uzasadniali wybór najbliższego im bohatera. Przywołaj też określenie „Kolumbowie” dotyczące pokolenia młodych ludzi, które wchodziło w dojrzałość i dorosłość w czasie wojny, a po niej – z ciężkim bagażem doświadczeń – musiało jakoś odnaleźć się w nowej rzeczywistości – niekoniecznie takiej, o jaką walczyło.
- Zaproponuj uczniom przygotowanie minidramy. Mają oni wyobrazić sobie, że spotykają Maćka przed podjęciem decyzji o zabiciu Szczuki. Chętnemu uczniowi przydziel rolę Maćka, pozostałym podopiecznym poleć, aby w parach przygotowali po trzy krótkie pytania dotyczące takich tematów, jak praca, zawód, rodzina, życie prywatne i udział w życiu publicznym. Poproś, by były to pytania, które uczniowie chcieliby zadać Maćkowi w jakichś nieoficjalnych sytuacjach (spotkanie w domu, w szkole, na ulicy).
- Po dramie usiądźcie w kole i porozmawiajcie o jej przebiegu. Zapytaj „Maćka”, jak się czuł, gdy odpowiadał na pytania koleżanek i kolegów. Pozostałych uczniów poproś o wyjaśnienie, dlaczego te aspekty postaci szczególnie ich zainteresowały, czemu właśnie tego chcieli się dowiedzieć o Maćku. Daj podopiecznym minutę na wyjście z ról, a następnie zapytaj, czy często zastanawiają się nad podobnymi kwestiami. Czy rozmawiają między sobą o przyszłości, dorosłości, dokonywaniu różnych wyborów, podejmowaniu ważnych, często wiążących do końca życia, decyzji? Podkreśl, że choć kontekst historyczny uczniów jest zupełnie inny niż Maćka, to łączy ich doświadczenie młodości i pewnej beztroski. Dużo mają już za sobą, ale jeszcze więcej jest przed nimi, czeka ich wiele zmian (w przypadku uczniów – koniec szkoły, nowe środowiska, czasem wyjazd do innego miasta, opuszczenie domu rodzinnego itp.).
- Poleć uczniom, żeby jeszcze raz przyjrzeli się postaci Maćka. Zapytaj, czym się wyróżniał na tle innych bohaterów. Poproś o konkretne przykłady (sposób mówienia, okulary, dżinsy, pewna brawura w zachowaniu, chłopięcość itp.). Możesz też przypomnieć odpowiednie sceny. Czym – według nich – był podyktowany taki zabieg reżysera? W razie potrzeby dopowiedz, że Wajda chciał pokazać współczesność i aktualność postawy Maćka, wahającego się między własnym życiem a poświęceniem dla sprawy, między wciąż wojenną brawurą a odwagą, by rozpocząć nowe życie, między przyjaźnią a miłością, między wspomnieniami a przyszłością. To rozpięcie człowieka między tym, co prywatne (egzystencjalne) a tym, co publiczne (społeczne), towarzyszyło i będzie nam towarzyszyć nieustannie. Za każdym naszym wyborem stoi mniej lub bardziej uświadomiona rola społeczna i związane z nią oczekiwania – jesteśmy społeczeństwem spektaklu, w którym nieustannie odgrywamy role. O losach Maćka decydują raczej czynniki publiczne, niż egzystencjalne. A o naszych?
- Zapisz temat lekcji, a następnie poproś jednego z uczniów o przeczytanie na głos wiersza „Dla Jana Polkowskiego” Macieja Świetlickiego. Poinformuj, że wiersz powstał w 1988 roku (to również sytuacja przełomowa – krótko przed wielką zmianą ustrojową w Polsce). Zapytaj uczniów, co łączy podmiot liryczny wiersza z postawą analizowanych bohaterów filmu. Poproś o skojarzenia w formie haseł (np. przeszłość, martyrologia polska, wielkie słowa i idee, naród, poeta-wieszcz itp.). Propozycje uczniów zapisuj na tablicy. Podkreśl te, które zwracają uwagę na język.
- Jeszcze raz przeczytaj głośno czwartą zwrotkę. Zainicjuj dyskusję, zadając pytania pomocnicze:
• Czy są to słowa, które mógłby wypowiedzieć Maciek?
• Dlaczego Chełmicki nie mówi „ząb mnie boli, jestem głodny, jestem samotny”?
Podsumowanie:
Podsumuj dyskusję, wskazując, że Maćkowi z jego doświadczeniem „wczoraj” brakuje języka osobistego, który pozwoliłby mu zakorzenić się w „dziś”. Wyjaśnij, że brak własnego języka to jeden z mechanizmów wpływających na tragiczne rozpięcie między prywatnym a publicznym. Wszystko, czego nie potrafimy powiedzieć, nie istnieje – wykorzystują to nowomowa, propaganda, agitacja czy reklama. Możesz też zacytować, jako kontekst dla braku języka Kolumbów, fragment wiersza Różewicza „Ocalony” („To są nazwy puste i jednoznaczne: / człowiek i zwierzę/ miłość i nienawiść/ wróg i przyjaciel/ ciemność i światło” – wiersz pochodzi z tomu „Niepokój”). Różewicz opisuje (jest to obecne także w filmie Wajdy i w wierszu Świetlickiego) okaleczenie, pomieszanie wartości oraz szukanie po omacku nauczycieli i autorytetów. Dopowiedz, – wracając do postaci Drewnowskiego i Andrzeja – że i w ich przypadku ujawniają się podobne mechanizmy (np. zaraz po wojnie oszołomienie komunizmem, opisane przez Miłosza w „Zniewolonym umyśle”). Są one uniwersalne, dlatego można je rozpoznać u różnych bohaterów. Drewnowski kieruje się własną korzyścią, podejmuje on decyzje zgodnie z materialistyczną oceną sytuacji (czyli, robi to, co mu się opłaca). Z kolei Andrzeja zniewala funkcja dowódcy, przełożonego, życie prywatne dla niego nie istnieje, zdominowały go wiara w idee oraz ich absolutyzacja.
Zaproponuj uczniom pracę domową do wyboru:
- Świetlicki w wierszu „Dla Jana Polkowskiego” pisze: „Trzeba zatrzasnąć drzwiczki z tektury i otworzyć okno,/ otworzyć okno i przewietrzyć pokój” – jak rozumiesz to stwierdzenie w odniesieniu do bohaterów „Popiołu i diamentu”? Co mogliby zrobić, by zakorzenić się w ich „dziś”. Jak możesz odnieść te słowa do własnego życia?
- Obejrzyj jeszcze raz korowód taneczny z ostatnich scen filmu. Przypomnij sobie motywy taneczne w sztuce, poszukaj przykładów z polskiej literatury i malarstwa. Zastanów się, czy taniec ten jest „chocholim tańcem” nad losami państwa polskiego, czy może nad losami bohaterów, nieobecnych w tym korowodzie. Odpowiedź uzasadnij.
- Obejrzyj komentarz subiektywny grupy Twożywo dostępny na stronie internetowej www.filmotekaszkolna.pl (Nasze lekcje/7. Siła symbolu/ Nasz temat). Jaką diagnozę współczesności stawiają artyści? Czy jest możliwe zachowanie wolności wyboru?
Załączniki:
Materiał pomocniczy nr 1
Karta pracy ucznia:
Obejrzyjcie uważnie film, przyglądając się bohaterowi wskazanemu przez nauczyciela. W trakcie projekcji notujcie najważniejsze informacje (zgodnie ze wskazówkami zawartymi w poniższych pytaniach). Po projekcji – w grupie – przeprowadźcie dyskusję i ustalcie odpowiedzi. Przygotujcie krótką charakterystykę wskazanej postaci. W tytule waszej prezentacji spróbujcie ją opisać jednym lub dwoma słowami.
- Czy znamy pełne imię i nazwisko bohatera? Czy ma to jakieś znaczenie?
- Jaka jest przeszłość wojenna bohatera? Skąd zna inne postaci występujące w filmie?
- Kim jest, kiedy go poznajemy? Jaką pełni funkcję?
- Czy wchodzi w relacje z innymi bohaterami? Z którymi? Jak wyglądają te relacje?
- Czy ma marzenia? Czy udaje mu się je zrealizować?
- Jakich wyborów dokonuje? Dlaczego właśnie takich? Czy są one dla ciebie zrozumiałe?
Materiał pomocniczy nr 2
Dla Jana Polkowskiego
Trzeba zatrzasnąć drzwiczki z tektury i otworzyć okno,
otworzyć okno i przewietrzyć pokój.
Zawsze się udawało, ale teraz się nie
udaje. Jedyny przypadek,
kiedy po wierszach
pozostaje smród.
Poezja niewolników żywi się ideą,
idee to wodniste substytuty krwi.
Bohaterowie siedzieli w więzieniach,
a robotnik jest brzydki, ale wzruszająco
użyteczny – w poezji niewolników.
W poezji niewolników drzewa maja krzyże
wewnątrz – pod korą – z kolczastego drutu.
Jakże łatwo niewolnik przebywa upiornie
długa i prawie niemożliwą drogę
od litery do Boga, to trwa krótko, niby
splunięcie – w poezji niewolników.
Zamiast powiedzieć: ząb mnie boli, jestem
głodny, samotny, my dwoje, nas czworo,
nasza ulica – mówią cicho: Wanda
Wasilewska, Cyprian Kamil Norwid,
Józef Piłsudski, Ukraina, Litwa,
Tomasz Mann, Biblia i koniecznie coś
w jidisz.
Gdyby w tym mieście nadal mieszkał smok
wysławialiby smoka – albo kryjąc się
w swoich kryjówkach pisaliby wiersze
– maleńkie piąstki grożące smokowi
(nawet miłosne wiersze pisane by były
smoczymi literami…)
Patrzę w oko smoka
i wzruszam ramionami. Jest czerwiec. Wyraźnie.
Tuż po południu była burza. Zmierzch zapada najpierw
na idealnie kwadratowych skwerach.
(88')
Marcin Świetlicki z tomu „Zimne kraje” 1992